Adli psikoloji daha çok hukuk ve psikoloji bilimlerinin etkileşimi çerçevesinde ihtiyaç duyulan ve psikoloji bilimine ait olan adli uygulamalara yansıtılan disiplinler arası bir bölüm olarak ifade edilmektedir (Duman, 2020, 29). Bu çerçevede öncelikle adli kelimesinin açıklanması gerekirse hukuk mahkemelerinin yapıldığı yere ilişkin “forum” kelimesinden türetilen adli kelimesi, “herkesin önünde gerçekleştirilen” anlamını taşımaktadır. Bu çerçevede adli psikoloji farklı pek çok bilim ile bağlantılı şekilde zamanla gelişmiş, adli tıp ve hukukun ilişkisi çerçevesinde zamanla bilimsel bir inceleme konusu olarak var olmuştur. Çeşitli ülkelerde adli psikoloji ilişkin uygulamalar ve hizmetler vardır (Deniz, 2020, 156).
Bu çerçevede adli psikoloji alanında; psikologların ve hukuk sisteminin gerçekleştirdiği ilk etkileşim 1900'lü yıllarda başlamıştır. Söz konusu süreç hüküm giyen kişilerin ruh sağlığının önem teşkil etmesi çerçevesinde ortaya çıkmış olup, psikologların cezaevi adaletine hizmet sağlaması açısından gerçekleştirilen faaliyetler, suçluların yargılama öncesinde, kolluk görevlilerinin psiko mantıksal uygunluk açısından sahip oldukları testler ve diğer erken faaliyetler kapsamında değerlendirilmektedir. Dolayısıyla adli psikoloji alanında görev yapan psikologların, gerçekleştirilen hizmetler kapsamında farklı pek çok görevi bulunmaktadır (Savaşan, 2020,1).
Adli psikoloji gerçekleştirdiği hizmetler çerçevesinde ve yapılan değerlendirmeler kapsamında; malulen emeklilik, bellek işlevleri, zorbalık, terör mağduriyeti, silah ruhsatı alabilmeyi uygunluk, askerlik öncesi ruhsal durumun muayene edilmesi, vasi tayini, ifade geçerliliği, intihar riski gibi farklı pek çok konu ile ilgilenmektedir. Bu çerçevede kişilerin yasal sistem işlemleri, bu sistem içerisinde aldıkları konumlar adli psikolojik yönden değerlen dirilmektedir. Süreçte gözlemler ve değerlendirmeler sonunda karar verilebilmesi çerçevesinde ise, tedavilerin planlanması gerekmekte olup, izlenen yollar, yön ve değişiklikler konulara göre farklılaşmaktadır (Ergin, 2018,1).
Çalışmanın konusunu oluşturan adli psikolojide sunulan hizmetler; polisiye ve yargı sürecinde ki hizmetler, ceza infazına ilişkin hizmetler ve klinik hizmetler olmak üzere sınıflandırılmış olup, üç başlık altında değerlendirilmektedir. Adli psikolojide sunulan hizmetlere bakıldığında polisiye ve yargı sürecindeki hizmetler arasında; suç soruşturması yapma ve alınan ifadelerin değerlendirme sürecinde polise yardım etmek bulunmaktadır (Duman, 2020, 29).
Klinik hizmetler arasında ise, mahkeme sürecinde ölçme ve değerlendirme hizmetleri yer almakta olup, ceza yasasına ilişkin hizmetler arasında; cezaevinde bulunan kişiler için denetimli serbestlik sürecinde gözlem programının meydana getirilmesi ve rehabilitasyon hizmetlerinin sunulması yanında kişilerin gözlem programı çerçevesinde izlenmesi adına gerçekleştirilen hizmetler yer almaktadır (Psikolojik. Gen. Tr, 2021).
2.1. Polisiye ve Yargı Sürecindeki Hizmetler
Adli psikoloji hizmetleri, ilgi alanı sadece suçluları tedavisi ve değerlendirilmesi olmadığından aynı zamanda akıl sağlığı ve yeterlilik ile alakalı olan konularla da ilgilenmektedir. Bu çerçevede adli psikoloji jüri seçimi ve suçlunun sorgusu, soruşturulmasına yardım etmekte, aralarında anlaşmazlık var ise, tarafların mahkemeye hazırlanması çerçeve sinde hizmetler sunmaktadır. Bu açıdan aynı zamanda polisiye ve yargı sürecinde adli psikolojinin sunduğu hizmetler arasında, polislerin seçimi ve hizmet içi eğitim yer almaktadır (Hisli Şahin, 2006, 28).
Uzman tanıklığı, suç profilinin değerlendirilmesi ve çıkarılması, ayrımcılık gibi farklı konulara ilişkin hizmet veren adli psikoloji alt alanlarından yardım alarak bilgi ve becerinin önemini sıklıkla vurgulamaktadır. Polis ve yargı sürecinde gerçekleştirdiği hizmetler uzman tanıklığı gibi psiko yasal alanlarda kanıt sunulması sürecini de kapsamakta olup, bu kanıtların toplanması ve araştırılması sürecinde etkin hizmetler sunulmaktadır (Psikolojik. Gen.Tr, 2021).
Mahkemeye kanıtların sunulması adli psikoloji kapsamında değerlendirilen hizmetlerden olduğundan adli psikoloji kurum ve kuruluş yanında aynı zamanda özel bürolarla da işbirliği içerisinde olmak zorundadır. Polisiye sürecinde hizmetlere yardımcı olabilmek adına geniş kapsamlı ve ayrıntılı bir soruşturma yürütüldüğünden delil toplamak için ve kanıtların incelenmesi çerçevesinde iyileştirici psikolojik hizmetler bu şekilde sağlanmaktadır (Durak ve ark, 2002, 93).
2.2. Klinik Hizmetler
Klinik hizmetler kapsamında öncelikle adli psikolojinin uygulama ve değerlendirme süreçlerinin klinik psikoloji alanıyla ilişkili olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Çünkü bu alanda gerçekleştirilen hizmetlerde ölçme ve değerlendirme süreçlerinde karşılaştırma yapılarak benzerlik ve farklılıklar ortaya konulmak istenmektedir. Konuların klinik psikolojide ki ruh sağlığı ile ilgili konularla örtüşmesi bu açıdan önem taşımakta, ruh sağlığı örneklemi ve suçlu örneklemenin farklılıkları ve benzerlikleri ortaya konmaktadır. Bu bağlamda her iki alandaki değerlendirme ve uygulama süreçlerindeki farklılıklar değerlendirilmektedir. Dolayısıyla terapist, destekleyici, empatik tutum, adli psikologların objektif ve tarafsız tutum ları değerlendirilmektedir (Durak ve ark, 2002, 93).
Bunun yanında klinik psikolojideki değerlendirmelerin amacı, bilişsel süreçlerin, davranışların, duygu ve tutumların, kişilerin gelecekteki davranışlarına ve psikolojik işlevlerine yönelik çıkarımlar yapılmasıdır. Aynı zamanda adli psikolojideki değerlendirme ve ölçme sürecinde ise, jürinin karar vermesine destek olmak; kapasite, potansiyel gibi güçlü yanların yanında, problem eksiklik gibi zayıf yandırın belirlenebilmesi adına yardımcı olmak hedeflenmektedir (Işıl Taş, 2010, 237).
Aynı zamanda yasal sürece ilişkin, tanıkların ve tarafların çeşitli aşamalardan geçerek ifadelerinin alınması süreçlerinde veri toplanması ve hükümlülerin sınıflandırılması ve iyileştirilmesi hizmetleri de verilmektedir. Bu çerçevede adli psikologlar, klinik psikologlardan farklı şekilde psikolojik testlerin yapılması ve görüşme tekniklerinin sürece uygulanması sürecinde etkin görev almaktadır (Hisli Şahin, 2006, 28).
Klinik hizmetlerde uygulanan her hizmet için adli psikoloji uygulamalarına özgü olan etik ilkelere uymak gerekmektedir. Deneyimsiz ya da yeterli eğitimi bulunmayan psikologların yasal sistem süreci sonunda yapılan etik ihlallerin daha fazla olduğu gerçekleştirilen çalışmalarda ortaya konmuş olup, bu çerçevede klinik psikoloji eğitimi almış olan psikologlarca testlerinin uygulanması ve ölçme ve değerlendirme süreçlerinin gerçekleştirilmesi daha olumlu sonuçlar vermektedir (Durak, 2016, 1). Psikolojik değerlendirme tekniklerinin olumsuz sonuçlara yol açmaması adına özellikle adli psikoloji uygulamalarında bu duruma ekstra önem verilmektedir. Bu çerçevede klinik hizmetlerde ve diğer adli psikoloji uygulamalarında dikkat çeken beş temel etik ilkenin ihlali bilimsel çalışmalarda ortaya konmuş olup, bu ihlaller şu şekildedir (Durak ve ark, 2002, 94);
Etik ihlaller dolayısıyla gerçekleştirilen klinik hizmetlerde öncelikle bilinmesi gereken adli psikolojinin geniş ve kapsamlı bir konu olmasından dolayı diğer psikoloji alanları ile ilişkili şekilde ölçme ve değerlendirme süreçlerinin geçerliliğidir. Bu çerçevede adli psikoloji uygulama ve değerlendirmede klinik psikoloji ile birlikte farklılıkların ve benzerliklerin değerlendirilmesi neticesinde süreç yürütmektedir. Bu açıdan klinik hizmetlerde değil diğer hizmet türlerinde de adli psikoloji alanında uyulması gereken etik ilkeler ve standartlar ile ilgili yönergeler bulunmakta olup, bu yönergeleri uyulduğunda verilen hizmetlerde olumlu sonuçlar elde edilebilmektedir (Durak, 2016, 1).
2.3. Ceza İnfazına İlişkin Hizmetler
Adli psikoloji hizmetlerinde yer alan ceza yasasına ilişkin hizmetler kapsamında rehabilitasyon hizmetleri, denetimli serbestlik sürecinde gözlem programı kapsamında yürütülen çalışmalar yer almaktadır. Bu çerçevede yapılan rehabilitasyon uygulaması ile birlikte, suç etmenleri, suçlu, olay ve konu kapsamında yer alan genel durumlar özel bağlantılar açığa çıkarılmaktadır. Aynı zamanda rehabilitasyon risk etmenleri de dikkate alınarak insani ihtiyaçlar ölçüsünde tedavi gerçekleştirilmektedir. Tedavi kişinin şahsi iradesini destekleyici nitelikte olup, topluma yararlı bir yaklaşım sergileme hedefi ile adli psikoloji kapsamında bu hizmete destek verilmektedir (Işıl Taş, 2010, 257).
Öncelikle suç verisi gibi olguların belirlendiği ve ortaya konulduğu hizmetler kapsamında sosyal politikalar ve suç politikaları da bu kapsamda kullanılmakta olup, suçun tekrarlanma ihtimalinin ortadan kaldırılarak iyileşme sürecinin başlatılabilmesi adına adli psikoloji hizmetlerinde rehabilitasyon uygulamaları gerçekleştirilmektedir. Bu çerçeve risk saptamaları yapılmaktadır. Dolayısıyla suçlu, mahkum olmadan rehabilitasyon başlatılmalıdır. Çünkü klinik tekniklerle birlikte gözlem altına gerçekleştirilen verilerinin saptanması ile ilgili adli süreçte tek ölçü rehabilitasyon süreci değildir (Deniz, 2020, 163).
Bu çerçevede sunulan hizmetlerde suçlu yetenekleri, hayat doyumu ve gereksinimleri ile birlikte detaylı bilginin sağlanabilmesi çerçevesinde gözlem yapılmaktadır. Aynı zamanda ceza infaz kurumuna ilişkin hizmetler kapsamında suçlu serbest kaldığı süreçte gözlem altında tutulmakta olup, gözlem bu açıdan bireyselleştirilmiş bir iyileşme programı olarak ele alınmaktadır. Hükümlülerin gözlemi onların ruhsal durumu, etkinliklere katılma halleri, davranışları ve fiziksel durumları hakkında bilgi vermektedir (Akdaş, Oral, 2006, 80).
Bu açıdan riskler azaltılmakta, ortaya çıkabilecek olumsuz durumlar kapsamında bilgi sahibi olarak raporlaştırılmaktadır. Çünkü davranışların anlam kazanabilmesi adına insanların gözlemlenebilir davranışlar sergilemesi gerekmekte olduğundan göz önünde bulundurulmakta olan zihinsel durumlar hakkında da fikir edinebilmek hedefiyle mahkûmlar serbest kaldığı dönemlerde gözlemlenmektedir. Gözlemlerin yer aldığı kaynak, rapor olarak nitelendirilmekte ve delillerin toplanmasına hizmet etmektedir (Işıl Taş, 2010, 237).
Sonuç olarak bilindiği üzere psikoloji bilgi ve becerilerin yasal süreçte kullanılması çerçevesinde ortaya çıkan adli psikoloji alanı, taraflara ihtiyaç duyulduğu zamanlarda yardım eden, iyileştirici hizmetler çerçevesinde yasal süreçlerde psikolojik desteklerde bulunan bir alandır. Psikolojik destek gereken süreçlerde verilerin bilimsel araştırmalar çerçevesinde elde edilmesi; adli psikoloji kapsamında yer alan hizmetlerle gerçekleştirilmektedir. Burada görev alan adli psikologlar, psikoloji ve hukuk ilişkisine dayanarak görevlerini yerine getirmektedir.
Adaletin sağlanması hedefi ile yapılan bu hizmetlerde etik ilkelere uyulması zorunlu olup, hukuk ve psikolojinin farklılıklarının ve benzerliklerinin ortaya konulması şarttır. İyileştirmeyi hedefleyen bu hizmetlerde, aynı zamanda etik ilkelere uyum çerçevesinde adalet sağlamakta, klinik psikoloji ve adli psikoloji arasındaki farklılıklar ve benzerlikler kapsamında ele alınan noktalarda iyileştirme hedefi ile hizmetler sunulmaktadır. Bu açıdan bu çalışmada adli psikoloji kapsamında sunulan hizmetler çerçevesinde etik ilkelere uyuma dikkat edilerek gözlemler ve değerlendirmeler yapılmakta, hükümlülere rehabilitasyon hizmetleri sunulmak tadır.
Bu çerçevede hukuk ve psikoloji disiplininin entegrasyonu sayesinde sunulan bu hizmetlerde mahkûmlar serbest kaldığı dönemlerde gözlemlenerek ruhsal durumları ve davranışları hakkında fikir edilmektedir. Bu çerçevede gözlem altında veriler elde edilmekte ve raporlaştırılmaktadır. Klinik hizmetler ölçme ve değerlendirme farklı anabilim dallarıyla ilişkili şekilde yürütülmekte, polisiye ve yargı sürecinde ki hizmetlerde ise suçlunun sorgulamasında polise yardım edilmektedir. Bu çerçevede suç profilinin incelenmesi ve değerlendirilmesi önem arz etmekte, uzman tanıklığı kapsamında adli psikoloji hizmetleri iyileştirme hedefine uygun şekilde gerçekleştirilmektedir.
